Alcohol en de coronapandemie

2020 was het jaar waarin we wereldwijd de strijd tegen COVID-19 aangingen. De pandemie heeft een grote impact op de samenleving, en beïnvloedt dus ook het drinkgedrag. Maar hetzelfde geldt in omgekeerde richting: hoe we omgaan met alcohol heeft een impact op verschillende aspecten van de coronacrisis.

Verschillende landen ontwikkelden elk hun eigen coronastrategie. Ook de aanpak van het alcoholgebruik in dat kader verschilde vaak van land tot land. Sommige landen beperkten de beschikbaarheid van alcoholische dranken, andere landen zagen alcohol als een handig redmiddel voor de noodlijdende lokale economie. Bepaalde gevolgen van de pandemie zoals angst, sociaal isolement en werkloosheid beïnvloedden zowel het alcoholgebruik zelf, als de wijze waarop de alcoholindustrie en regeringen reageerden op de bijhorende uitdagingen.

Het rapport ‘Alcohol en de coronapandemie’ geeft inzicht in de complexe verhouding tussen alcohol en COVID-19, op basis van groeiende evidentie uit verschillende informatiebronnen.

Lichamelijke en cognitieve effecten van alcohol, en de gevolgen ervan voor de verspreiding van COVID-19

• Alcoholgebruik kan het risico op besmetting met COVID-19 en de ernst van complicaties verhogen. Dit komt bovenop de medische en sociale problemen die momenteel al wegen op de gezondheidszorg en andere dienstverlening.
• Alcohol vermindert sociale remmingen en beïnvloedt het beoordelingsvermogen. Hierdoor verhoogt de overdraagbaarheid van COVID-19, zelfs bij een beperkt gebruik. Preventieve maatregelen zoals ‘social distancing’ en handhygiëne worden minder gehandhaafd.
• Zwaar alcoholgebruik versterkt riscofactoren, waaronder diabetes, obesitas, hart- en vaatziekten.

Alcohol en het effect op het immuunsysteem

• Alcoholgebruik, in hoofdzaak zwaar gebruik, kan het immuunsysteem aantasten. Het maakt mensen meer vatbaar voor ernstige luchtwegaandoeningen en heeft effect op het functioneren van organen (longen, lever, darmen).
• Alcohol verhoogt het aantal receptoren in de longen, het spijsverteringsstelsel en het hart die de belangrijkste toegangspoorten zijn voor infecties van het virustype ‘corona’ (zoals ook SARS). Hierdoor vergroot alcohol de vatbaarheid voor COVID-19.
• Op hogere leeftijd gaat de immuniteit achteruit. Bij veroudering hebben de aangeboren en verworven immuunsystemen de neiging om langzamer en minder efficiënt te reageren op ziekteverwekkers. Een virus als COVID-19 zal bij ouderen sneller de overhand krijgen en ernstige ziektesymptomen veroorzaken. Alcohol beïnvloedt het immuunsysteem nog verder.
• Alcoholgebruik beïnvloedt de productie van T- en B-cellen die belangrijk zijn voor de productie van antistoffen. Alcohol verlaagt bovendien de belangrijkste antilichamen in het bloed die bepalend zijn voor de werking van het immuunsysteem.
• Alcohol heeft effect op de werking van witte bloedcellen. Dat gaat onder meer om de monocyten en NK-cellen, waarvan bekend is dat ze een cruciale rol spelen bij de infecties van COVID-19, alsook bij het overreageren van het immuunsysteem. Alcoholgebruik verstoort met andere woorden de werkingsmechanismen op twee wijzen: zowel door de immuniteit op een infectie te verminderen, als door het risico op ernstige complicaties te vergroten door een overmatige immuunrespons.
• Overmatig alcoholgebruik verhoogt de vatbaarheid op een longinfectie en de ernst van die infectie. Daaropvolgend kan longschade langdurig zijn.
• Wanneer alcohol het lichaam binnenkomt, is er eerst interactie met het spijsverteringskanaal. Het proces van alcoholmetabolisatie veroorzaakt darmontsteking en beïnvloedt de slijmlaag en het epitheel (dekweefsel). Dit schaadt de immuniteit die virussen en andere microben toestaat om de lever te bereiken en kan resulteren in een systematische ontsteking en leverschade. Vooral chronisch alcoholgebruik in combinatie met een COVID-19 besmetting kan een zeer ernstig risico vormen voor leverdisfunctie.
• Wanneer mensen met dementie besmet zijn met COVID-19 hebben ze een verhoogd risico op neuropsychiatrische aandoeningen. Belangrijk hierbij is te wijzen op het sterk neurotoxische effect van alcohol, dat bijdraagt aan neurologische stoornissen waaronder dementie. Onderzoek toont aan dat regelmatig alcoholgebruik, ook bij een beperkte inname, het volume van de hersenen doet inkrimpen en versterkt de veroudering van de hersenen.
• In tegenstelling tot het algemeen psychisch leed, veroorzaakt door de pandemie en de maatregelen zoals bijvoorbeeld depressie omwille van isolatie, toont de wetenschappelijke literatuur tot dusver geen direct verband tussen de infectie van COVID-19 en psychiatrische aandoeningen. Eerder studies naar aanleiding van MERS en SARS vertoonde een reeks van neuropsychiatrische stoornissen zoals encefalopathie (hersenletsel), stemmingswisselingen, psychose of neuromusculaire disfunctie. 32,2% van de patiënten die omwille van SARS of MERS werden gehospitaliseerd, leden na hospitalisatie aan posttraumatische stressstoornis.

Het effect van alcohol op populatieniveau tijdens de coronapandemie

• Alcoholgerelateerde problemen wegen op de gezondheidszorg. Een streng alcoholbeleid tijdens de pandemie kan overbelasting van de dienstverlening en hulpvragen ten gevolge van alcohol en COVID-19 verminderen.
• Ondanks de verminderde verkoopcijfers die de grote bier- en alcoholproducenten meedelen, tonen bevragingen aan dat bij het begin van lockdown er meer alcoholgebruik was in welvarende landen. De totale verkoop en verbruik van alcohol in minder welvarende landen nam grotendeels af. Lokale factoren en het beleid van de overheid met betrekking tot het beschikbaar stellen van alcohol speelde een cruciale factor. In Zweden, bijvoorbeeld, daalde de consumptie tussen maart en april 2020 met 7% omdat de gestegen verkoop in de detailhandel werd gecompenseerd door de verminderde invoer door reizigers.
• Tijdens de lockdown dienden horecagelegenheden te sluiten. Hierdoor wijzigde de wijze waarop alcohol beschikbaar was en hoe alcohol werd geconsumeerd. De verkoop van alcohol verlegde zich naar winkels en mensen dronken bijgevolg thuis.
• Tijdens de pandemie steeg op vele plaatsen het huiselijk geweld, een probleem dat vaak verband houdt met alcoholgebruik. Het aantal noodoproepen steeg aanzienlijk.
• Het aantal verkeersongevallen is in de meeste landen afgenomen vanwege verminderde verplaatsingen.
• Isolatie, verveling, stress en depressie tijdens de pandemie kunnen worden verergerd door alcoholgebruik. Dezelfde factoren kunnen ook leiden tot overmatig gebruik van alcohol.
• Een aantal regeringen hebben een uitzondering op de lockdownmaatregelen verleend aan (off-trade) alcoholverkooppunten en alcoholproducenten. Onder invloed van de lobby van de industrie werd alcohol gecategoriseerd als essentiële diensten.
• Gewijzigde regelgeving of toegevingen (bv. de leveringen van alcohol aan huis) zal moeilijk omkeerbaar zijn en waarschijnlijk ook na de pandemie aanhouden.
• Er worden overlijdens gerapporteerd als gevolg van illegale productie van alcohol onder meer in Mexico en India. Dit is mogelijk te wijten aan de alcoholrestricties tijdens de pandemie. Hoewel het fenomeen veelvuldig wordt aangehaald in media en door de alcoholindustrie, vormt illegaal geproduceerde alcohol een bescheiden probleem in vergelijking met de grootschalige toxische effecten van commerciële alcoholproductie bij een brede bevolking.

Overheidsregulering met betrekking tot alcohol tijdens de pandemie

• De alcoholmaatregelen verschillen per land. Van een (tijdelijk) totaalverbod op alcohol, tot het beperken van alcoholverkoop op bepaalde plaatsen of vanaf een bepaald tijdstip.
• Concrete aanbevelingen met betrekking tot het volksgezondheidsbeleid tijdens een pandemie zijn:
  – alcoholgebruik in sportarena’s en grote evenementen stopzetten
  – alcoholgebruik op openbaar plaatsen zoals parken en stranden verbieden
  – beperking van het drinken in horecagelegenheden met een hoog risico, zoals bars en nachtclubs
  – grenzen stellen aan de levering aan huis, indien helemaal toegestaan
  – voorzieningen treffen voor begeleiding en medische behandeling van mensen met alle soorten van alcoholgerelateerde problemen, waaronder afhankelijkheid
  – de toegang tot geestelijke gezondheidsdiensten, inclusief online diensten, vergroten
• De onderzoekers wijzen op de rol van de alcohollobby, en op hun invloed op het beleid die vergelijkbaar is aan de tabaksindustrie. De alcoholindustrie als belangrijke werkgever en factor in de economische groei, filantropie en marketing, initiatieven om ‘verantwoord’ drinken te promoten, het promoten van de centrale ‘noodzakelijke’ rol van alcohol in de samenleving, en het verlagen van de belastingen in functie van economisch herstel zijn vaak gehoorde tegenargumenten uit deze hoek. Ze worden ingezet om een effectief alcoholbeleid tegen te houden, dat nochtans de gezondheids- en sociale schade van alcohol beperkt. Gezien de populariteit van alcohol, tracht de alcoholindustrie het product als ‘essentiële’ dienstverlening op dezelfde lijn te zetten als het leveren van voedsel, brandstof en geneesmiddelen.

Gelet op de sterke link tussen alcohol en COVID-19 zijn de onderzoekers van mening dat het alcoholbeleid tijdens de pandemie best gehandhaafd of versterkt wordt in plaats van het te versoepelen. Autoriteiten in de gezondheidszorg dienen mensen te wijzen op de verhoogde infectierisico’s en het verhoogd risico op complicaties (bv. bij ouderen, overgewicht, diabetici, rokers, mensen met luchtwegaandoeningen, kanker of hart- en vaatziekten), en alcoholgebruik bijgevolg af te raden.

Het rapport concludeert dat een effectief alcoholbeleid – met inbegrip van een verminderde beschikbaarheid en een prijsverhoging door taksen en minimumprijzen – de verspreiding van het virus kan tegengaan, de last op de gezondheidsdiensten doet verminderen en bijkomende overheidsinkomsten genereert.

Tijdens deze pandemie zijn ‘volksgezondheid’, ‘preventie’, ‘infecties’, ‘medische behandelingen’ en ‘sterfgevallen’ naar het hart van het publieke debat verschoven. De toegenomen beschikbaarheid en toegankelijkheid van alcohol oefent een grote invloed uit op de consumptie en de aanverwante schade bij de bevolking. De rechtstreekse en onrechtstreekse kosten van alcohol zijn hoger dan de belastinginkomsten op alcohol. Beleidsmakers overwegen de effecten van alcoholgebruik best over het volledige economische en sociale spectrum in plaats van de belangen van de alcoholproducent, de distributie en de detailhandel te laten primeren.

Het volledige rapport lees je op de website van Movendi International.