BENZONET: een studie over langdurig gebruik en afbouw van benzodiazepines en Z-producten
Ondanks verschillende preventiecampagnes van de federale overheid, blijft het langdurig gebruik van slaap- en kalmeringsmiddelen, met name benzodiazepines en Z-producten, in België alarmerend hoog. Hoewel het gebruik van slaap- en kalmeringsmiddelen wijdverspreid en vaak ook sociaal aanvaard is, lijkt er een taboe te rusten op het bespreken van het langdurig gebruik van deze medicatie. Die ambiguïteit komt voort uit het contrast tussen het statuut van ‘medicatie op voorschrift’ en het stigma dat voortkomt uit het verslavingspotentieel. Het BENZONET-project van de Universiteit Gent brengt voor het eerst ervaringen en perspectieven van langdurige gebruikers in kaart. In het voorjaar van 2021 worden een reeks focusgroepen georganiseerd om tot beleidsaanbevelingen te komen. Hiervoor worden nog professionelen en ervaringsdeskundigen gezocht (zie info onderaan).
Stille epidemie
Volgens de meest recente Gezondheidsenquête uit 2018 gebruikt 12% van de Belgische bevolking een slaap- of kalmeringsmiddel. Daarmee is België een van de koplopers in Europa wat betreft het gebruik van benzodiazepines en Z-producten. Een behandeling met deze medicatie is aanbevolen voor twee tot maximaal vier weken, want bij langer gebruik wegen de voordelen niet op tegen de nadelen. Desondanks neemt één op de drie gebruikers in België deze medicijnen na acht jaar nog steeds.
Dergelijk langdurig gebruik – meer dan vier keer per week gedurende meer dan zes opeenvolgende maanden – wordt ontraden vanwege diverse negatieve effecten zoals gewenning en lichamelijke en psychische afhankelijkheid. Vaak kunnen de effecten van langdurig gebruik nog moeilijk worden onderscheiden van de oorspronkelijke symptomen waarvoor men de medicatie opstartte. In het algemeen hebben zowel benzodiazepinen als Z-producten een hoog potentieel voor oneigenlijk gebruik en misbruik.
Tot nog toe heeft onderzoek in Vlaanderen zich voornamelijk gericht op de ervaringen van enerzijds apothekers, verpleegkundigen, huisartsen en anderzijds patiënten die de medicatie een eerste keer krijgen voorgeschreven. Ook verschillende preventiecampagnes van de overheid richten zich hoofdzakelijk tot potentiële en startende gebruikers. Hoe langdurige gebruikers hun gebruik zelf ervaren werd nog niet in kaart gebracht.
Het BENZONET project wil dit hiaat aanpakken. Deze tweejarige studie (2019-2021) wordt uitgevoerd door de onderzoeksgroep Hedera uit de faculteit Sociologie van de Universiteit Gent in samenwerking met de vakgroep Klinische Farmacologie, met de financiële steun van BELSPO. Met een kwalitatieve mixed methods-studie met een online en offline brengt het project in kaart hoe langdurige gebruikers hun medicatiegebruik ervaren, welke betekenis ze aan de medicijnen toekennen en hoe dit verband houdt met hoe ze hun eigen gezondheid percipiëren. Daarnaast wordt in deze studie onderzocht hoe online bronnen bijdragen aan de afbouw van het gebruik van benzodiazepines en Z-producten. Het project wil nieuwe, interdisciplinaire inzichten vanuit het gebruikersperspectief bieden aan toekomstige initiatieven rond langdurig gebruik en afhankelijkheid.
En ze sliepen nog lang en gelukkig
Het gebruik van benzodiazepines en Z-producten neemt toe met leeftijd. Onderzoek toont een piek in gebruik vlak voor de pensioengerechtigde leeftijd en met name bij 75-plussers ligt het gebruik hoog. In die laatste groep gebruikt ruim 37% van alle vrouwen en 28% van alle mannen benzodiazepines en/of Z-producten.
Voor een eerste online casestudie analyseerde het onderzoeksteam het discours in geanonimiseerde onlinegesprekken tussen zowel gebruikers als niet-gebruikers op een populair forum voor 50-plussers. De casestudie bracht uiteenlopende en gelaagde argumentaties in kaart, die een rijk overzicht bieden van mogelijke standpunten over langdurig gebruik van slaapmedicatie.
We vatten deze hier kort samen. Personen die geen benzodiazepines of Z-producten gebruiken, hanteren vaak argumenten die focussen op gezondheidsrisico’s en het verslavingspotentieel om anderen te waarschuwen voor langdurig gebruik. Ook effectieve niet-medicamenteuze alternatieven worden aangehaald als argument om anderen ervan te overtuigen om te stoppen. Dit wordt ook als algemene norm aanvaard. Een gebrek aan kennis over de gezondheidsrisico’s van langdurig gebruik van slaap- en kalmeringsmiddelen speelt dus alvast niet in deze groep. Daarnaast gebruiken personen die effectief hebben afgebouwd vaak hun persoonlijke succesverhalen om anderen te inspireren ook te stoppen.
Personen in deze groep die wel slaap- of kalmeringsmiddelen gebruiken, hanteren daarentegen vaak een combinatie van zowel emotionele als schijnbaar rationele argumenten om hun langdurig gebruik te rechtvaardigen en hun ambivalente houding daartegenover te duiden. Zo worden potentiële risico’s ondergeschikt gemaakt aan de noodzaak om de medicatie te gebruiken door de ernst van de onderliggende problemen te benadrukken. Verder worden gezondheidsrisico’s vaak afgezwakt, door de gebruikte hoeveelheid te minimaliseren of door het verslavingspotentieel weg te rationaliseren. Een greep uit de veelgehoorde uitspraken: op mijn leeftijd kan dit geen kwaad, verslaving heb je onder controle, ik ben oud en wijs genoeg om zelf te beslissen, het is op doktersvoorschrift, zonder is de hel, …
Dit fenomeen van cognitieve dissonantie – een worsteling met het psychologisch ongemak dat voortkomt uit onverenigbare overtuigingen – zien we ook bij rokers of mensen die problematisch alcohol consumeren. Opvallend is ook dat in alle repertoires vaak kleurrijke metaforen, beeldspraak en uitvergrotingen worden gebruikt om een argument kracht bij te zetten. De resultaten van deze casestudie kunnen gebruikt worden om de herkenbaarheid van toekomstige gezondheidscampagnes bij deze leeftijdsgroep te verhogen.
Hoe ervaren langdurige gebruikers hun medicatiegebruik?
In een volgende fase van het onderzoek werd een reeks diepte-interviews afgenomen van langdurige gebruikers om hun ervaringen verder in kaart te brengen. De onderzoekers bevroegen de medicatieverhalen van deze langdurige gebruikers: Wat gaf aanleiding tot het gebruik? Waarom gebruiken mensen gedurende langere periodes deze medicatie? Welke meerwaarde heeft dit voor hen? Welke negatieve ervaringen heeft men? Wat is de rol van de voorschrijvende arts hierbij? Wat zorgt bij sommigen voor een kantelpunt richting afbouw en wat zijn faciliterende factoren daarbij?
Tot nu toe werden 29 interviews afgenomen. De geïnterviewden kwamen uit heel Vlaanderen en vormden zowel qua opleidingsniveau als leeftijd een diverse groep. De jongste deelnemer was 20, de oudste 86. De geïnterviewde personen bevinden zich in verschillende stadia met betrekking tot hun gebruik: tevreden gebruikers die niet overwegen te stoppen, personen die zichzelf als ‘hersteld’ omschrijven, personen die overwegen te stoppen, personen die aan het afbouwen zijn, personen die hervallen zijn, …
Bij de geïnterviewde voormalige gebruikers valt vooral op dat afbouwen en stoppen vaak op eigen initiatief gebeurt, veraf van de zorg van een behandelende arts. Ook internationaal onderzoek heeft aangetoond dat langdurige gebruikers vaak informatie en steun zoeken online wanneer ze de stap zetten richting afbouw. Wellicht speelt de relatieve anonimiteit van dergelijke fora een belangrijke rol. Daarom werd in een tweede online casestudie onderzocht hoe online gemeenschappen bijdragen aan het afbouwen en stoppen met benzodiazepines en Z-producten.
Afbouwen online
Deze casestudie toont aan dat gebruikers van fora die expliciet gericht zijn op afbouw en stoppen verschillende rollen opnemen ten aanzien van elkaar. Ten eerste nemen forumleden een rol aan van expert patiënt. In die rol bieden ze elkaar gedetailleerde informatie over nevenwerkingen bij het afbouwen. Ze doen dit vaak in een technisch, gemedicaliseerd jargon. Daarnaast fungeren ze als elkaars adviesverlener. Vanuit hun rol als ervaringsdeskundige worden er bijvoorbeeld heel wat details over de juiste doseringen of omschakeling naar andere medicatie uitgewisseld. Ten derde bieden leden elkaar ook psychische steun op moeilijke momenten. Zo zijn ze ook elkaars coach op het pad naar herstel. Op deze manier creëren forumleden een virtuele gemeenschap waarin ervaringen, advies en steun in een veilige setting gedeeld worden.
Opvallend is nog dat heel wat voormalige gebruikers de verantwoordelijkheid voor hun afhankelijkheid bij de voorschrijvende arts leggen. Zo is er veel onbegrip over het gebrek aan correcte informatie bij het initiële voorschrijven, maar ook veel frustratie over een gebrek aan erkenning van de nevenwerkingen door het afbouwen.
Deelnemers gezocht focusgroepen
In het najaar worden de resultaten van bovenstaande casestudies verder vergeleken. Op basis van die analyse hopen we tot breed gedragen beleidsaanbevelingen te komen. Hiervoor zullen in de laatste fase van het onderzoek een reeks focusgroepen georganiseerd worden met ervaringsdeskundigen en professionelen uit het werkveld. De focusgroepen zullen georganiseerd worden in februari 2021, digitaal indien nodig, persoonlijk indien mogelijk. Deelname wordt vergoed. Heb je professionele ervaring met klanten of patiënten die langdurig benzodiazepines en Z-medicatie gebruiken of afbouwen? Of heb je als ervaringsdeskundige kennis over het afbouwen van benzodiazepines of Z-medicatie? Een mailtje naar melissa.ceuterick@ugent.be volstaat. We bezorgen je graag alle praktische informatie.
