Nieuwe richtlijnen off-label gebruik van psychofarmaca bij volwassenen met een verstandelijke beperking
Het Oost-Vlaamse zorgnetwerk voor personen met een verstandelijke beperking en bijkomende geestelijke gezondheidsproblemen werkte, als onderdeel van een ruimer project rond psychofarmaca, samen met de Hoge Gezondheidsraad (HGR). Zo kwamen ze tot evidence-based principes en richtlijnen voor het off-label gebruik van psychofarmaca bij volwassenen met een verstandelijke beperking die probleemgedrag vertonen
Er is nood aan meer kennis
Geestelijke gezondheidsproblemen komen naar schatting 3 tot 5 keer meer voor bij volwassenen met een verstandelijke beperking dan bij de algemene bevolking. Naast psychotherapeutische en orthopedagogische methoden worden mensen met een verstandelijke beperking, ook in België, vaak behandeld met psychoactieve medicatie. Zo zou bijvoorbeeld 32% van de mensen met een verstandelijke beperking antipsychotica gebruiken. In 2020 deed het Vlaams Overlegplatform Geestelijke Gezondheid een nulmeting bij 5 grote Oost-Vlaamse residentiële voorzieningen voor volwassenen met een handicap. Daaruit bleek dat 66,5% van de populatie psychofarmaca gebruikt, dikwijls ook toegediend om probleemgedrag aan te pakken zonder dat er een onderliggende psychiatrische diagnose is. De medicatie voor iets anders voorschrijven dan waar die volgens de bijsluiter voor bedoeld is, noemen we off-label voorschrijven.
Uit de nodenbevraging van VAD (2020) bleek dat er bij medewerkers in de gehandicaptenzorg nood was aan meer kennis over de werking van psychofarmaca bij deze doelgroep en dat er richtlijnen nodig waren voor het effectief en efficiënt gebruik van psychofarmaca bij probleemgedrag. Het doel is niet om psychofarmaca te bannen maar om oordeelkundig en verantwoord gebruik te ondersteunen.
In samenwerking met de Hoge Gezondheidsraad werden er evidence-based principes en richtlijnen opgesteld voor het gebruik van psychofarmaca bij volwassenen met een verstandelijke beperking die probleemgedrag vertonen.
Off-label gebruik van psychofarmaca bij volwassenen met probleemgedrag
Farmacologische behandeling van problematisch gedrag blijkt nog vaak de eerste keuze te zijn voor mensen met een verstandelijke beperking. Nochtans is er weinig bewijs voor de effectiviteit ervan en zijn er veel nadelen.
Voor de richtlijnen werd vertrokken vanuit kwaliteit van leven. Er worden dus ook geen uitspraken gedaan over dosissen, afbouw en medische implicaties. Wanneer probleemgedrag niet wordt veroorzaakt door onderliggende psychische of lichamelijke ziektes, is verder onderzoek naar mogelijke oorzaken nodig. Hierbij worden de cliënt zelf, zijn omgeving (bv. familieleden) en alle hulpverleners van de cliënt (bv. artsen, begeleiders, orthopedagogen, psychologen, …) betrokken.
Een hogere kwaliteit van leven en vermindering van probleemgedrag worden als behandeldoel in het behandelplan opgenomen, net zoals alle mogelijke interventies om dit doel te bereiken. Wanneer medicatie een rol heeft in de behandeling, is het belangrijk dat dit op vaste momenten wordt opgevolgd en geëvalueerd. Behandelaars moeten zich dus telkens afvragen wanneer, waarom, hoe en hoelang ze medicamenteus gaan behandelen.
Principes en richtlijnen
Vertrekkend van goede praktijken in andere landen heeft de HGR richtlijnen ontwikkeld voor de Belgische context met als belangrijkste indicator kwaliteit van leven. De HGR heeft richtlijnen geselecteerd via een literatuurstudie, deze besproken in een werkgroep en vervolgens de resultaten van deze analyses via de Delphi-methode in meerdere rondes voorgelegd aan 39 Belgische en 19 internationale deskundigen.
De richtlijnen gaan enkel over het off-label gebruik van psychofarmaca bij volwassenen met een verstandelijke beperking en probleemgedrag en niet over het voorschrijven van psychofarmaca bij een diagnose van een psychiatrische stoornis.
De richtlijnen vertrekken vanuit enkele basisprincipes:
- Waarom schrijf ik voor?
- Wanneer schrijf ik voor?
- Hoe lang schrijf ik voor?
Dit stroomschema geeft de Belgische richtlijn weer. Als basis hiervoor werd het model van de Nederlandse Vereniging van Artsen voor Verstandelijk Gehandicapten (NVAVG) uit 2019 gebruikt. Het cyclische karakter van het voorschrijven en bijgevolg ook de link met kwaliteit van leven werden aan het model van de NVAVG toegevoegd.
Wat zijn de volgende stappen?
Het Oost-Vlaamse zorgnetwerk heeft al verschillende acties gepland. Zo zal er een tweeledige pilootstudie komen: een impactevaluatie van het effect van de afbouw van antipsychotica bij volwassenen met een verstandelijke beperking en probleemgedrag enerzijds, en een procesevaluatie van het proces van de afbouw zelf anderzijds. Bij de impactevaluatie zal het effect van de afbouw op de kwaliteit van leven, het globale functioneren, het probleemgedrag en de bijwerkingen in kaart gebracht worden.
Bronnen in dit artikel:
Došen, A. (2005). Psychische stoornissen, gedragsproblemen en verstandelijke handicap. Een integratieve benadering bij kinderen en volwassenen. Assen: Koninklijke Van Gorcum.
O’Dwyer, M., Peklar, J., Mulryan, N., McCallion, P., McCarron, M., & Henman, M. C. (2017). Prevalence, patterns and factors associated with psychotropic use in older adults with intellectual disabilities in Ireland. Journal of Intellectual Disability Research, 61(10), 969–983. https://doi.org/10.1111/jir.12391
VLOGG, Oost-Vlaams Netwerk en Zorgcircuit dubbeldiagnose. Nulmeting bij 5 grote OostVlaamse residentiële VAPH-voorzieningen voor volwassenen met een verstandelijke beperking. Niet gepubliceerd rapport.
Embregts PJCM, Kroezen M, Mulder EJ, van Bussel C, van der Nagel J, Budding M et al. Multidisciplinaire Richtlijn Probleemgedrag bij volwassenen met een verstandelijke beperking. NVAVG Nederlandse Vereniging van Artsen voor verstandelijk Gehandicapten 2019.
Hoge Gezondheidsraad. Richtlijnen off-label gebruik van psychofarmaca bij volwassenen met een verstandelijke beperking.Brussel: HGR; 2022. Advies nr. 9657.
