Skip to main content
  • Home
  • Artikels
  • Preventieactoren alcohol en drugs in Vlaanderen

Preventieactoren alcohol en drugs in Vlaanderen

In dit artikel ontdek je hoe de structuur van het alcohol- en drugpreventielandschap in Vlaanderen eruitziet. Wie is bevoegd voor wat? Wie heeft welke opdrachten? Maak kennis met de preventiepartners binnen alcohol- en drugpreventie.

De Vlaamse overheid is bevoegd voor preventie. Het ‘decreet betreffende het preventieve gezondheidsbeleid’ uit 2003, vormt het kader voor het preventieve gezondheidsbeleid in Vlaanderen. Om binnen dit gezondheidsbeleid prioriteiten te stellen, werkt de Vlaamse overheid met gezondheidsdoelstellingen: specifieke, meetbare en algemeen aanvaarde doelstellingen op vlak van preventie. Deze doelstellingen moeten zorgen voor gezondheidswinst bij de bevolking en gezondheidsongelijkheid verkleinen.

Deze gezondheidsdoelstellingen worden vastgelegd door gezondheidsconferenties. Zo’n conferentie brengt verschillende deskundigen samen rond gezondheidsthema’s. Vervolgens worden er actieplannen opgemaakt met wetenschappelijk onderbouwde strategieën om de gezondheidsdoelstellingen te bereiken. Het werken met gezondheidsdoelstellingen gaat hand in hand met een breed maatschappelijk draagvlak creëren om de doelstellingen te realiseren.

De laatste gezondheidsconferentie in 2016, leidde tot de gezondheidsdoelstelling ‘de Vlaming leeft gezonder’. Deze doelstelling wil gezond gedrag stimuleren bij de Vlaamse bevolking, met aandacht voor verschillende leefstijlfactoren tegelijk. Daarbij hoort ook het gebruik van psychoactieve medicatie, alcohol en illegale drugs, gamen en gokken. Deze gezondheidsdoelstelling loopt af in 2025. De evaluatie hiervan, samen met een omgevingsanalyse die onder meer nieuwe trends in kaart brengt, vormt het vertrekpunt om een nieuwe gezondheidsdoelstelling uit te werken en prioriteiten voor het beleid te bepalen.

Verschillende organisaties voeren het Vlaamse beleid uit

Verschillende organisaties in Vlaanderen voeren het actieplan uit voor de thema’s alcohol, illegale drugs, psychoactieve medicatie, gokken en gamen:

  • Partnerorganisatie VAD
  • Organisatie met terreinwerking – CGG preventiewerk TAD
  • Gezondheidsmakers en Gezond in Brussel
  • Lokale en intergemeentelijke preventiewerkers

Benieuwd wie er in jouw buurt actief is? De VAD-doorverwijsgids bundelt het Vlaamse aanbod.

(lees verder onder de afbeelding)

Deze figuur toont wie wat doet in het preventiewerkveld in Vlaanderen. VAD ontwikkelt methodieken en ondersteunt de implementatie. Gezondheidspromotoren, CGG-preventiewerkers en lokale en intergemeentelijke preventiewerkers doen aan implementatie en dissemenatie. Intermediairs, zorgaanbieders en lokale beleidsmakers voeren uit. De einddoelgroep is het algemeen publiek.
Schema: Opdrachten van preventiepartners in de Vlaamse preventieketen ©VAD

VAD als partnerorganisatie en koepel

De Vlaamse overheid werkt samen met verschillende partnerorganisaties die expertise hebben in een of meerdere domeinen van de preventieve gezondheidszorg. VAD, het Vlaams expertisecentrum Alcohol en andere Drugs, is de officiële partner voor preventie rond alcohol, illegale drugs, psychoactieve medicatie, gokken en gamen. VAD verzamelt en verwerkt informatie, ontwikkelt preventiemethodieken die geïmplementeerd en geëvalueerd worden, en biedt vorming aan.

Daarnaast is VAD ook de koepel van Vlaamse organisaties die werken rond alcohol en andere drugs. Het gaat om organisaties die zich specialiseren in preventie, vroeginterventie, harm reduction, hulpverlening en onderzoek. VAD heeft als vereniging een 80-tal leden, waaronder de Centra voor Geestelijke Gezondheidszorg (CGG), Medisch Sociale Opvangcentra (MSOC), ambulante centra, crisis- en dagcentra, ontwenningsafdelingen van psychiatrische ziekenhuizen en therapeutische gemeenschappen.

VAD participeert aan projecten van de federale en Vlaamse overheid. Daarnaast is de organisatie actief in de Europese context. Zo levert VAD regionale gegevens aan voor het EUDA (European Union Drugs Agency) en is het partner in verschillende Europese netwerken en projecten.

VAD werkt vanuit een gezondheids- en welzijnsperspectief en wil de alcohol- en drugthematiek bespreekbaar maken, (inter)sectorale netwerken uitbouwen en een kwaliteitsvolle aanpak van de alcohol- en drugthematiek ondersteunen.

VAD richt zich zowel op de Vlaamse bevolking in het algemeen, als op intermediairs. Dat zijn mensen die professioneel met alcohol- of ander druggebruik in aanraking kunnen komen. Denk bijvoorbeeld aan preventiewerkers, psychologen en artsen, maar ook leerkrachten, welzijnswerkers, uitbaters van nachtclubs, werkgevers, medewerkers in stads- en gemeentebesturen, enzovoort.

De Druglijn is de publieksservice van VAD. De Druglijn is er voor iedereen met vragen over drank, drugs, pillen, gokken en gamen. Je kan er terecht met informatievragen over middelengebruik, maar ook voor een eerste advies bij problemen, vragen over hulpverlening en preventie, documentatiemateriaal …

Regionale structuren en voorzieningen in alcohol- en drugpreventie

Organisatie met terreinwerking: CGG-preventiewerk

Binnen de preventieve gezondheidszorg zijn er verschillende organisaties met terreinwerking die, naast individuele zorgaanbieders en anderen, het veldwerk doen. Het CGG-preventiewerk TAD (tabak, alcohol, illegale drugs, gamen en gokken) doet de terreinwerking rond preventie van middelengebruik.

In Vlaanderen zijn er 12 Centra Geestelijke Gezondheidszorg met een preventiewerking tabak, alcohol en drugs. Ze doen beroep op de expertise van VAD als partnerorganisatie. Lokaal werken ze samen met de Gezondheidsmakers en Gezond in Brussel en met lokale en intergemeentelijke preventiewerkers.

Dit CGG-preventienetwerk implementeert preventiemethodieken in de verschillende Vlaamse regio’s. Het informeert en biedt vorming aan intermediairs uit verschillende sectoren (onderwijs, gezondheid, welzijn, vrije tijd en cultuur, arbeid, lokale besturen …). Vormingen kunnen bijvoorbeeld gaan over productinformatie, gesprekstechnieken, signalen herkennen en bespreken, doorverwijzing …

Het CGG coacht organisaties in de verschillende sectoren om een alcohol- en drugbeleid op te stellen. Daarnaast biedt het intervisie om concrete voorvallen te bespreken, geeft het advies bij concrete casussen en vragen, en bij het organiseren van preventieactiviteiten. Via de intermediairs bereikt preventie de algemene bevolking en alle leeftijdsdoelgroepen.

Deze CGG’s hebben elk hun eigen regio en zorgen samen voor een dekking van het volledige Vlaamse grondgebied. De opdrachten van het CGG-preventiewerk TAD als organisatie met terreinwerking liggen vast in driejaarlijkse overeenkomsten tussen het Departement Zorg en de CGG’s.

Gezondheidsmakers

Tot eind 2024 waren er in Vlaanderen en Brussel 13 Logo’s (LOkaal GezondheidsOverleg) actief. Vanaf 2025 bundelen zij hun krachten in één organisatie: ‘Gezondheidsmakers’. In Brussel blijft de werking verankerd binnen de Vlaamse Gemeenschapscommissie, onder de nieuwe naam ‘Gezond in Brussel’.

Het doel van Gezondheidsmakers en Gezond in Brussel is de gezondheid van de bevolking bevorderen, beschermen en behouden. Daarvoor werken ze niet alleen rond alcohol en andere drugs, maar ook rond andere gezondheidsthema’s, zoals tabak, vaccinaties, voeding en beweging, milieu … Ze baseren hun werking op de Vlaamse gezondheidsdoelstellingen.

Er zijn 13 regionale antennepunten die het Vlaams grondgebied dekken. Met een sterk netwerk binnen de verschillende regio’s werken ze met diverse organisaties samen om het preventieve gezondheidsbeleid uit te voeren. Gezondheidspromotoren ondersteunen en begeleiden scholen, lokale besturen, verenigingen en voorzieningen om een preventief gezondheidsbeleid op te zetten. Daarbij hebben ze aandacht voor het Health in All Policies-principe en spelen ze in op de lokale en regionale noden. Zo verspreiden en implementeren ze bijvoorbeeld ook preventiemethodieken, aangepast aan de lokale situatie en de setting.

Sinds 2025 worden de regionale teams ondersteund door gecentraliseerde diensten en een team Vlaamse experten per thema en setting. Zo zijn er ook twee experten TAD, die in nauw contact staan met partnerorganisatie VAD.

Lokale structuren en voorzieningen

Intergemeentelijke preventiewerkers

In enkele Vlaamse provincies werd er in de jaren negentig een netwerk van ‘intergemeentelijke preventiewerkers’ uitgebouwd. De opdrachten, wijze van financiering en ondersteuning verschilden van provincie tot provincie. Gemeenschappelijk was dat een preventiewerker werd tewerkgesteld om een aanbod te voorzien in verschillende gemeenten. Naast het alcohol- en drugpreventiewerk hadden enkele intergemeentelijke preventiewerkers ook een aanbod rond vroeginterventie naar jongeren.

Gratis water aanbieden is een voorbeeld van een preventieve omgevingsinterventie, ©rusvideo via iStock

In het kader van de interne staatshervorming werd de lopende financiering door de provincies stopgezet en overgenomen door de Vlaamse overheid. In april 2019 ging een nieuw besluit van de Vlaamse regering rond intergemeentelijke preventiewerking in uitvoering. De intergemeentelijke preventiewerkers bedienen twee of meer gemeenten binnen een eerstelijnszone. De gemeenten kunnen zelf het werkgeverschap opnemen, of ze kunnen dit toewijzen aan een andere organisatie. De gemeenten in het samenwerkingsverband bepalen zelf waar de preventiewerker tewerkgesteld wordt.

Naast de Vlaamse subsidie financieren de gemeenten voor minstens hetzelfde bedrag als de Vlaamse overheid. De gemeenten kiezen zelf op welke preventiethema’s (waaronder ook alcohol, drugs, psychoactieve medicatie, gokken en gamen) ze prioritair inzetten. Momenteel zijn er in Vlaanderen zo’n 45 intergemeentelijke preventiewerkingen actief.

Intergemeentelijke preventiewerkers werken vraaggestuurd voor een lokaal bestuur in functie van lokale noden en behoeften. Ze werken rechtstreeks naar bepaalde doelgroepen of settings. Ze nemen een trekkersrol op voor lokale initiatieven en bij het vormen van lokale netwerken. Hun dienstverlening is meestal gratis en anders tegen een lage prijs. De intergemeentelijke preventiewerkers krijgen ondersteuning van de Gezondheidsmakers. Daarnaast kunnen ze afhankelijk van de thema’s waarrond ze werken ook van andere organisaties ondersteuning krijgen. Denk bijvoorbeeld aan inhoudelijke ondersteuning van CGG-preventiewerkers omtrent alcohol- en drugpreventie.

Lokale preventiewerkers

In het regeerakkoord van 9 maart 1992 verbond de regering zich ertoe met veiligheidscontracten te werken tussen de staat, de gewesten en de gemeenten. De werking van de lokale preventiewerkers ontstond daaruit, met als doel criminaliteitspreventie op gemeentelijk niveau. Afhankelijk van de lokale situatie vormt het drugthema al dan niet een onderdeel van de aanpak.

In de omzendbrief van 2001 naar aanleiding van de politiehervorming werden de criteria strikter geformuleerd op vlak van overlast en veiligheid. De tewerkstelling van de medewerkers binnen het Strategisch Veiligheids- en PreventiePlan (SVPP) is zeer divers. In sommige gemeenten worden ze binnen de gemeente (al dan niet bij de politie) tewerkgesteld, in andere worden ze gedetacheerd naar vzw’s met preventiewerking of een hulpverleningsaanbod of naar het straathoekwerk.

In afwachting van een hervorming van het preventiesubsidiebeleid besloot de ministerraad om de huidige strategische veiligheids- en preventieplannen 2023 – 2024 voor een jaar te verlengen. Hierdoor lopen de plannen nu door tot en met 31 december 2025.

In sommige gemeenten in Vlaanderen financiert de gemeente met eigen middelen een preventiewerker die meestal een beperkte opdracht met betrekking tot alcohol en andere drugs krijgt met daarnaast nog andere gemeentelijke taken. Ook enkele grote steden (Antwerpen, Gent, Brugge, …) financieren een preventieambtenaar of -coördinator, om alle initiatieven rond alcohol en andere drugs in hun stad te coördineren.

Samenwerking in de praktijk

Hoewel de rollen en taken van de verschillende preventieactoren op papier duidelijk omschreven zijn, verschilt de invulling ervan in de praktijk vaak per regio. Door beperkte mankracht wordt er pragmatisch omgegaan met de taakverdeling, en maken regionale partners onderling werkbare afspraken om de beschikbare middelen zo efficiënt mogelijk in te zetten.

Er zijn ook diverse overlegplatforms waar de verschillende preventieactoren elkaar ontmoeten. Zo bevorderen ze de samenwerking en doen ze regionaal aan afstemming en uitwisseling. Daarnaast voorziet VAD als partnerorganisatie ook netwerkmomenten met de diverse actoren.

VAD

Deel dit artikel via