Psycho-educatie bij middelenproblemen

Psycho-educatie (PE) beoogt het informeren van mensen met (risico op) een psychische problematiek en hun contextfiguren over de problematiek en de behandelingsaanpak. PE bij middelenproblemen (nvdr: Om de leesbaarheid van de tekst te bewaren, beperken we ons tot de term ‘middelen’, waarmee alcohol, drugs, psychoactieve medicatie en niet-middelgebonden verslavingen (gokken en gamen) bedoeld worden. We beogen met ‘gebruik’ zowel niet-problematisch en riskant gebruik als problemen met deze middelen of gedragsverslavingen.) gaat over factoren die het gebruik beïnvloeden, de werking van middelen, de effecten en de risico’s van middelengebruik, het beloop van de problematiek, gezonde levensstijl, ondersteuningsbronnen en hulpverleningsmogelijkheden.

PE is een onderdeel van een meer omvattend hulpverleningsproces. Het is vaak geen strikt afgelijnde handeling. Het is een benaderingswijze die zich vertaalt in verschillende interventies, in verschillende vormen (bv. individueel en in groep), door het hulpverleningsproces heen. Daarom wordt het binnen de verslavingszorg vaak niet expliciet als ‘psycho-educatie’ benoemd en is het niet altijd even duidelijk wanneer er aan PE gedaan wordt. (Hoencamp & Haffmans, 2008; VAD, 2003)

Doel

Het doel van PE binnen deze context is empowerment van mensen met (risico op) middelenproblemen en hun omgeving door hun kennis en inzicht te vergroten.

PE geeft hen meer inzicht in de problematiek, de impact ervan op zichzelf en hun omgeving en de (mogelijke) hulpverlening en reikt hen een taal aan om erover te praten. Hierdoor kunnen cliënten de regie meer in eigen handen nemen en zijn ze beter in staat om keuzes te maken over hun gebruik en het hulpverleningsproces. Het doel is dus niet de kennisvermeerdering op zich. (Egan, 2004; Hoencamp & Haffmans, 2008). De grens tussen informeren in het kader van PE versus therapeutisch aan de slag gaan met de uitgewisselde kennis en ervaringen is moeilijk te trekken.

Ook PE voor de omgeving van de cliënt geeft hen inzicht in de problematiek en de (mogelijke) hulpverlening.Dit om het proces van de cliënt te ondersteunen, maar bovenal om hun eigen welzijn te versterken. PE kan het wederzijdse begrip tussen de cliënt en zijn omgeving en het toekomstperspectief van beide partijen bevorderen. (Hoencamp & Haffmans, 2008; VAD, 2003; Egan, 2004)

PE is een belangrijk element van hulpverlening, maar informatie alleen is niet voldoende om gedrag te veranderen. Gedrag wordt immers niet enkel bepaald door rationele beslissingsprocessen.

PE in vele vormen

PE heeft een belangrijke plaats in verschillende hulpverleningsvormen. PE zal telkens een andere invulling krijgen afhankelijk van de doelgroep en het doel van de interventie. (VAD, 2008) Zo zal PE ingezet worden bij:

• het bespreekbaar maken van middelengebruik en andere verslavingen
• het bevorderen van de motivatie van de cliënt om zijn middelengebruik te veranderen
• het aanreiken van noodzakelijke inzichten en vaardigheden om anders om te gaan met middelen/ met zijn situatie (de ontwikkeling van(sociale) vaardigheden, probleemoplossend vermogen en copingstrategieën bevorderen)
• het leren omgaan met hoogrisicosituaties en terugval
• het beperken van de schade van het middelengebruik
• …

Afhankelijk van het type van middelengebruik, de ernst van de problematiek, het voorafgaande hulpverleningstraject en de motivatie tot verandering, hebben de cliënt en zijn omgeving andere informatiebehoeften. Voor omgevingsfiguren is daarnaast ook de rol die zij opnemen doorslaggevend in hun informatienood.

PE bestaat in vele vormen. PE kan zowel in een individuele als groepscontext gebruikt worden. Voor PE worden verschillende soorten materiaal gebruikt: folders, video, zelftest, interactieve spelvormen… In vele voorzieningen wordt zelfontwikkeld materiaal gebruikt. Men kan ook gebruik maken van de vele informatie en ander materiaal dat online ter beschikking staat. De verschillende vormen van psycho-educatie kunnen gecombineerd worden. De keuze van methodiek en materiaal wordt bepaald door de doelgroep, de setting, voorkeur en vaardigheden van de begeleider…

Aandachtspunten voor het begeleiden van PE

Als je aan PE doet, zijn zowel je gespreksstijl, hoe je omgaat met de eventuele groepsdynamiek, je expertise en hoe je afstemt op de individuele cliënt, bepalend voor het effect. We sommen enkele aandachtspunten daaromtrent op:

Gespreksstijl

Gespreksvaardigheden en meer bepaald een effectieve gespreksstijl om informatie te geven zijn essentieel om een boodschap over te brengen. Het model van Motiverende gespreksvoering (MG) biedt bijvoorbeeld concrete handvatten om op een autonomiebevorderende manier informatie aan te bieden. Door MG als gespreksstijl te hanteren bij PE, zorg je ervoor dat de cliënt (of omgevingsfiguur) meer open staat voor de info die je aanbiedt en vergroot je de impact hiervan.

Een volledig overzicht van MG valt buiten het bestek van deze tekst. In de bijlage (in de download hieronder) lichten we enkele elementen uit MG toe die van toepassing zijn in het kader van PE. (Hoencamp & Haffmans, 2008; VAD, 2003; Egan, 2004)

Expertise

Als begeleider van PE dien je over voldoende voorkennis over middelenproblemen, beloop en hulpverleningsproces. Hoe meer kennis van zaken de begeleider heeft, hoe meer ontspannen hij met de inhoud kan omgaan. Dit betekent niet dat de begeleider op alle vragen een antwoord moet weten. Daarnaast is het belangrijk om vanuit deze expertise de dynamiek die bepaalde thema’s met zich meebrengen in te schatten. (Hoencamp & Haffmans, 2008)

Afstemming op maat

Inhoud en methodiek van PE dienen te zijn afgestemd op maat van de cliënt of de omgevingsfiguur. Informatie moet duidelijk en te begrijpen zijn door een aangepaste taal te hanteren. Het herkennen van cognitieve en reflectieve mogelijkheden is belangrijk tijdens het psycho-educatieproces. Ook de duur van PE-activiteit dient afgestemd te zijn op de mogelijkheden. Cliënten moeten ook fysiek in staat zijn om zich te concentreren en informatie te verwerken. De timing van PE wordt best afgestemd op de specifieke omstandigheden, zoals fysieke ontwenning, waarin iemand zich bevindt.

Actieve informatieverwerking bevorderen

Duidelijkheid over inhoud en manier van werken bieden structuur en veiligheid en bevorderen het leren. Het is ook belangrijk dat de cliënt niet overspoeld wordt door te veel info tegelijkertijd. (inter-)actieve methodieken bevorderen de betrokkenheid en de actieve verwerking van de aangeboden informatie…

Werken met groepen

Als je PE in groep begeleidt, zijn vaardigheden in het werken met groepen vereist. Binnen PE is de groepsontwikkeling geen doel op zich. Belangrijk is wel de groepsdynamiek in goede banen te leiden om het leren van de deelnemers te bevorderen. Enkele voorbeelden: duidelijke afspraken maken over vertrouwelijkheid, ; erop toezien dat er open en respectvol omgegaan wordt met elkaar, iedere deelnemer betrekken, leren van elkaar bevorderen…. (Hoencamp & Haffmans, 2008; VAD, 2003; Egan, 2004)

Referenties

Egan, G. (2004). Deskundig hulpverlenen: Een model, methoden en vaardigheden (8). Assen: Koninklijke Van Gorcum.

Hoencamp, E. & Haffmans, P.M.J. (2008). Psycho-educatie in de GGZ en de verslavingszorg: Theorie en praktijk. Assen: Koninklijke Van Gorcum.

Miller, W.R., & Rollnick, S. (2014). Motiverende Gespreksvoering. Mensen helpen veranderen. Derde editie. Gorinchem: Ekklesia.

VAD (2003). Psycho-educatie bij problematisch middelengebruik voor cliënten: Draaiboek voor hulpverleners. Brussel: VAD.

VAD (2008). Synthese: Peiling naar de toepassing van psycho-educatie binnen de hulpverlening bij problematisch middelengebruik en naar de toepassingsgraad van het draaiboek psycho-educatie voor cliënten en familieleden. Brussel: VAD.