VAD-leerlingenbevraging: nog nooit zo weinig cannabis

Hieronder belichten we enkele van de meest opvallende resultaten uit het syntheserapport 2021-2022. Op deze resultaten laat de impact van corona zich nog voelen. In het jaar voor de bevraging waren er namelijk nog lange periodes met sociale beperkingen.

Tabaksgebruik bij jongeren daalt niet snel genoeg

In het schooljaar 2018-2019 was het laatstejaarsgebruik bijna 19%, vandaag is dat 18%. Als we de trend van de laatste 10 jaren bekijken, zien we dat de dalingen de laatste jaren zijn afgevlakt. Het aantal jongeren dat het laatste jaar gerookt heeft, daalt bij de oudere leeftijdsgroepen (17-18 jaar) maar neemt toe bij de 12 tot 14-jarigen. Verder blijft het laatstejaarsgebruik in BSO met 33% hoger dan in TSO (27%) en ASO (21%). In de krimpende groep rokers in het BSO wordt er vaker dagelijks (17%) en minder vaak occasioneel (3%) gerookt. Positief is dat de gemiddelde leeftijd waarop jongeren beginnen te roken de laatste 10 jaar gestegen is van 14.1 jaar naar 15.1 jaar. Tevens blijkt dat niet enkel de schoolomgeving maar ook de thuisomgeving het rookgedrag beïnvloedt. Als beide ouders roken, verdubbelt het laatstejaarsgebruik en is regelmatig roken zelfs viermaal hoger.

E-sigaret wint aan populariteit

Het gebruik van e-sigaretten neemt sterk toe: 19% gebruikte het voorgaande jaar e-sigaretten en het aandeel regelmatige gebruikers stijgt tot 5%. De meerderheid van de gebruikers doet het occasioneel of stopt ermee binnen het jaar. Van de groep die e-sigaretten is blijven gebruiken, doet in elke leeftijdsgroep de meerderheid dat op regelmatige basis. Bij de 17-18-jarigen en bij jongeren in het TSO en het BSO is dit regelmatig gebruik opvallend: de prevalenties liggen er bijna of meer dan dubbel zo hoog als het algemeen cijfer. De toename van het laatstejaarsvapen is het sterkst in het ASO en het TSO. De toename in het regelmatig en dagelijks vapen is het sterkst bij leerlingen uit BSO en TSO, daar waar meer rokers zitten dan in het ASO. Het valt ook op hoe snel de meisjes de kloof met de jongens dichten.

Nieuwsgierigheid is bij 82% van de gebruikers een reden om te dampen. Minderen, stoppen of niet opnieuw beginnen met roken zijn veel minder een reden om te dampen. Toch heeft twee op drie van de leerlingen die al e-sigaretten gebruikten voordien tabak gerookt. Bijkomende analyses van de link tussen tabaks- en nicotinegebruik zijn nodig voor Vlaanderen en zullen de komende maanden worden uitgevoerd.

Alcoholgebruik blijft dalen, ongerustheid over kleine groep jongeren

Het aantal leerlingen dat alcohol drinkt, daalt al een hele tijd. Die daling zet zich voort in 2021-2022. Vergeleken met schooljaar 2010-2011 zijn er veel minder leerlingen die ooit al alcohol dronken of die het voorbije jaar alcohol dronken. Er zijn ook minder leerlingen die regelmatig – minstens één keer per week – alcohol drinken. Recent is dat aantal echter wel weer licht gestegen.

Ook zijn er in vergelijking met 2010-2011 iets meer leerlingen die in het voorbije jaar dronken waren en leerlingen die minstens één keer per week dronken zijn. Wat in het bijzonder opvalt, is dat regelmatig dronken zijn de laatste jaren duidelijk steeg en dit over alle leeftijden heen, voor zowel jongens als meisjes en in alle onderwijsvormen van de bovenbouw. Het wordt dus zoeken naar preventiestrategieën om ook deze groep jongeren te bereiken.

Opvallend is dat de genderkloof zich aan het dichten is. Terwijl in het verleden jongens altijd meer dronken dan meisjes, zijn de aantallen nu ongeveer gelijk. Regelmatig alcohol drinken en regelmatige dronkenschap komen nog steeds iets vaker voor bij jongens, maar het verschil is een pak kleiner geworden. Zo daalde bij de jongens het aandeel regelmatige drinkers van 25,4% in 2010-2011 naar 16,0% in 2021-2022, terwijl dit bij de meisjes in diezelfde periode maar licht daalde van 13,6% naar 12,6%.

Leerlingen kennen de wetgeving over het verkopen, schenken en aanbieden van alcoholische dranken goed, zelfs al op jonge leeftijd: 96% van de min-16-jarigen weet dat bier en wijn verboden zijn onder de 16 jaar en 90% weet dat sterkedrank verboden is onder de 18 jaar. Sinds de wetswijziging van eind 2009 is het wettelijk verbod duidelijk een belangrijker motief om geen alcohol te drinken: in 2010-2011 was dit voor 37% van de niet-drinkers een motief om geen alcohol te drinken, in 2021-2022 voor 62%.

Gestage stijging van slaap- en kalmeermiddelen

Meer leerlingen gebruiken slaap- en kalmeermiddelen. Deze kenden de voorbije jaren al een gestage stijging: tussen 2014-2015 en 2021-2022 steeg het ooitgebruik van 13% naar 16% en het laatstejaarsgebruik van 6% naar 8%. Vooral meisjes gebruiken slaap- en kalmeermiddelen, met in 2021-2022 een ooitgebruik van 21% en een laatstejaarsgebruik van 11%.

Cannabis opeens op een laag pitje

Een van de meest in het oog springende resultaten is de sterke daling van het cannabisgebruik. Sinds de start van de leerlingenbevraging gebruikten leerlingen nog nooit zo weinig cannabis als in 2021-2022, met een ooitgebruik van 10%, een laatstejaarsgebruik van 7% en een regelmatig gebruik van 2%.

Mogelijk speelt ook hier de impact van de coronamaatregelen, aangezien cannabis vaak samen met vrienden en tijdens het uitgaan gebruikt wordt. ‘Voor de gezelligheid met vrienden’ was dan ook altijd al veruit het meest aangehaalde motief om cannabis te gebruiken. Bovendien denken minder leerlingen dan ooit dat ze makkelijk aan cannabis kunnen geraken: 22% in 2021-2022 tegenover 32% in 2010-2011.

Opvallend is dat jongeren steeds minder kritisch staan tegenover cannabis proberen. Het aandeel leerlingen dat niet zou reageren of het zou goedkeuren als een vriend(in) eens experimenteert met cannabis, schommelde steeds tussen 30% en 35%. Nu is dat plots meer dan 40%. Niet reageren (31%) komt wel duidelijk meer voor dan goedkeuring (10%). Regelmatig cannabis gebruiken, blijft meer een probleem dan het eens uitproberen: als een vriend(in) regelmatig cannabis zou gebruiken zouden nog steeds acht op de tien leerlingen (79%) dat afkeuren, tegenover 16% die niet zou reageren en 5% die het zou goedkeuren.

Lachgas: die ballon gaat niet op

In tegenstelling tot wat andere bronnen die in de media aangehaald worden concluderen, zijn er geen indicaties dat het gebruik van lachgas een verontrustende omvang kent onder Vlaamse leerlingen: 4% heeft het ooit gebruikt, 2% deed dit het voorgaande jaar.

Game over na corona?

Ondanks het grotere sociaal isolement in de coronaperiodes, gamen leerlingen niet meer dan voordien. Het aandeel dat meer dan 7 uur per week gamet, bleef met een op de vier ongeveer stabiel. Opvallend meer leerlingen gamen niet: van 24% naar 39%. Bovendien zijn er minder leerlingen die mogelijk risicovol gamen, 11% in 2018-2019 tegenover 8% in 2021-2022. Om te bepalen of leerlingen mogelijk risicovol gamen werd niet gevraagd naar het aantal uur dat ze gameden, maar naar nadelige gevolgen van hun gamen.

Meer beleidsmaatregelen nodig

Maatregelen om het roken te ontmoedigen blijven noodzakelijk: meer preventie gericht op specifieke jongerengroepen, een beperking van de verkooppunten, duurdere sigaretten en strengere controles op de promotie naar en verkoop aan minderjarigen.

De toename van de e-sigaret heeft mogelijk te maken met de populariteit van wegwerpmodellen. Een wettelijk verbod op de verkoop ervan is aangewezen. Indien niet onmiddellijk mogelijk is het ontmoedigen via hoge accijnzen (specifiek voor deze modellen) een mogelijke piste. Ook sobere verpakkingen kunnen mogelijk helpen om e-sigaretgebruik bij jongeren te ontraden. De Hoge Gezondheidsraad (HGR) adviseerde dit ook in haar recent advies. Andere zaken die nodig zijn om e-sigaretgebruik bij jongeren te ontraden: monitoren en sanctioneren van online marketing, aandacht voor de e-sigaret binnen preventie …

Nu we vaststellen dat het vapen bij jongeren in stijgende lijn zit en het rookgedrag niet snel genoeg afneemt, staan we voor een grote maatschappelijke uitdaging. Enerzijds zijn er maatregelen nodig om jongeren te beschermen tegen het starten met vapen. Anderzijds zijn er maatregelen nodig om rokers van het roken af te helpen, waarbij vapen één van de zes erkende rookstopmethoden is, zeker naar kwetsbare groepen rokers. Een duidelijkere visie op de verkoop van e-sigaretten dringt zich zeker op.

Inzetten op preventie blijft een noodzaak

De positieve evoluties die uit de leerlingenbevraging naar voor komen wat betreft het gebruik van alcohol en andere middelen, tonen opnieuw dat preventie werkt. Die evoluties worden echter deels overschaduwd door enkele minder gunstige trends. Het blijft dus noodzakelijk om continu op preventie in te zetten om de risico’s van middelengebruik onder jongeren tot een minimum te beperken. VAD zet scholen dan ook aan om structureel met preventie aan de slag te gaan door een alcohol- en drugbeleid op school te ontwikkelen en biedt heel wat educatieve pakketten en andere preventiematerialen aan.

Minister van welzijn en gezondheid Hilde Crevits erkent de meerwaarde van preventie en de nood om de geleverde inspanningen aan te houden: “Uit de bevraging blijkt dat gamen en cannabisgebruik bij jongeren dalen. Maar we zijn ook niet blind voor de minder goede zaken, zoals de toename van gebruik van e-sigaretten bij jongeren. Het belang van preventie is groot en we weten dat preventie werkt. VAD en consortium Tabak voeren verder gerichte acties. Zo heb je bijvoorbeeld het lespakket Nognito met zes interactieve en speelse gespreksmethodieken over alcohol die met leerlingen in de eerste graad gebruikt kunnen worden, en de methodiek Bullshit Free Generation om rond roken te werken in de klas.”

Meer resultaten rond tabak, alcohol en illegale drugs, alsook rond psychoactieve medicatie, gokken, gamen en sociale media in de leefwereld van jongeren, ontdek je in het volledige rapport.