Verslaving en mentale gezondheidsproblemen bij dak- en thuisloze personen

De vragenlijst bevat een luik over gezondheid, waarbij meerdere antwoorden mogelijk zijn. Zo kan er onder meer aangeduid worden of iemand kampt met een verslavingsproblematiek, bijvoorbeeld aan alcohol of illegale drugs. Omdat de meerderheid van de vragenlijsten werd ingevuld door hulpverleners of medewerkers van diensten, gaat het om een inschatting van deze professionals en spreken we van vermoedelijke gezondheidsproblemen.

De resultaten tonen dat ongeveer een op de vier van alle getelde volwassenen geen gezondheidsproblemen heeft (4.402; 26,8%). 4.737 personen (28,8%) kampen met een vermoedelijke verslavingsproblematiek. Bij 4.939 personen (30,1%) gaat het om vermoedelijke mentale gezondheidsproblemen.

Zo’n 11,9% van alle getelde personen (1.955 personen), kampt zowel met een vermoedelijke verslavingsproblematiek als met mentale gezondheidsproblemen.

Binnen deze groep vallen enkele kenmerken op: de meerderheid is man (76,6%) en alleenstaand (86,6%). Bij 5,9% (278 personen) verblijven wel kinderen – die dus ook dak- of thuisloos zijn. Daarnaast hebben veel ouders in deze groep kinderen die niet bij hen wonen, maar bijvoorbeeld verblijven bij de andere ouder, bij grootouders of in een residentiële opvang. Dat kan een grote impact hebben, zowel op de kinderen als op de ouder(s).

Opvallend is dat 82,5% de Belgische nationaliteit heeft. Dat is opvallend hoger dan in de totale groep dak- en thuisloze personen, waar 62,8% de Belgische nationaliteit heeft. Verder blijkt dat deze groep relatief vaak ondersteuning krijgt van het OCMW: 69,5% is in actieve begeleiding bij een OCMW en 40,8% ontvangt een leefloon.

De resultaten van de verblijfssituatie zijn opgesplitst in drie groepen: 1) personen met mentale gezondheidsproblemen, 2) personen met verslavingsproblematiek, 3) personen met beide problematieken.

Uit de cijfers blijkt dat alle personen die in de openbare ruimte verblijven, 14,2% mentale gezondheidsproblemen heeft, 25,7% een verslavingsproblematiek heeft, en 21,7% kampt met beide.

Tegelijkertijd toont het onderzoek aan dat deze personen niet uitsluitend in de openbare ruimte verblijven, maar in alle soorten verblijfsituaties voorkomen — van opvangcentra tot niet-conventionele ruimtes. Zo kampen ook personen die tijdelijk bij familie of vrienden verblijven of in een woning met dreigende uithuiszetting met een verslavingsproblematiek en/of mentale gezondheidsproblemen. Deze cijfers tonen dat deze problematieken niet beperkt blijven tot personen die in de openbare ruimte of in opvang verblijven. Ze komen voor in alle verblijfsituaties en vragen dus om een brede aanpak.

Tijdens een rondetafelgesprek deelden experten uit Vlaanderen, Brussel en Wallonië hun aanbevelingen om de zorg voor dak- en thuisloze personen met mentale gezondheidsproblemen en/of een verslavingsproblematiek te verbeteren:

• Zet in op een intensieve samenwerking. Verschillende sectoren en diensten moeten nauwer samenwerken om gepaste zorg en begeleiding aan te bieden. Denk aan een samenwerking tussen GGZ-voorzieningen, OCMW’s, CAW’s en woonactoren. Die gedeelde verantwoordelijkheid voorkomt dat de zorg volledig bij één dienst of hulpverlener terechtkomt.
• Verlaag de drempels tot zorg. Veel mensen vinden moeilijk hun weg naar zorg. Sommigen kennen hun rechten niet, spreken geen Nederlands of Frans, of hebben geen wettig verblijf in België. Iedereen moet de nodige hulp kunnen krijgen, ongeacht hun situatie.
• Herbekijk de toegang tot nachtopvang. De meeste nachtopvangcentra weigeren personen die onder invloed zijn. Daardoor vallen net kwetsbare personen uit de boot. Verder verblijft een hoog aandeel personen met mentale gezondheidsproblemen en/of een verslaving in de nachtopvang, residentiële opvang of doorgangswoningen. Dit zorgt voor toenemende druk op de opvangcentra. Door samen te werken met bijvoorbeeld GGZ-voorzieningen kunnen hulpverleners sneller en beter doorverwijzen naar de juiste zorg.
• Voorzie opvang die langer openblijft. Door nachtopvang uit te breiden naar 24-uursopvang met lage instapdrempels, krijgen mensen meer rust en stabiliteit. Dat geeft ook hulpverleners de tijd om een vertrouwensband op te bouwen en samen aan oplossingen te werken.
• Investeer in huisvesting met begeleiding. Huisvesting vormt de basis voor herstel. Een geïntegreerde aanpak op het terrein is nodig, waarbij OCMW-diensten en andere partners samenwerken. Housing First kan daarbij een belangrijke hefboom zijn. Deze aanpak vertrekt vanuit het principe dat huisvesting een basisrecht is. Mensen krijgen eerst een woning, zonder bijkomende voorwaarden, en daarna de nodige begeleiding op maat.

Meer informatie over de methode en de onderzoeksresultaten van de tellingen dak- en thuisloosheid zijn terug te vinden op www.dakenthuisloosheid.be.

Referenties

FEANTSA (2017). ETHOS Light: European Typology of Homelessness and Housing Exclusion. European Federation of National Organisations Working with the Homeless.

Mertens, N., Demaerschalk, E., De Moor, N., Wagener, M., & Hermans, K. (2024). Dak- en thuisloosheid. Mentale gezondheid en verslavingsproblematiek. LUCAS KU Leuven.

Mertens, N., Demaerschalk, E., Marana, A. L., De Moor, N., Moriau, J., Wagener, M., & Hermans, K. (2025). Dak- en thuisloosheid. Globaal rapport 2024. LUCAS KU Leuven.