De kracht van een systemische aanpak in verslavingszorg

“It takes a village to raise a child”, begon Eva Debusscher, en “it takes a connected world to move to recovery”. Met deze quote onderstreept zij hoe belangrijk het is om mensen met een verslaving niet alleen te behandelen, maar ook hun omgeving te betrekken. Verslaving heeft een diepgaande impact op zowel het individu als op de mensen rond hen. Verslaving isoleert, veroorzaakt een tunnelvisie en ondermijnt verbindingen. Tijdens het herstel wordt vaak pas duidelijk hoeveel tijd en energie de verslaving heeft opgeslokt.

Verslaving wordt niet gezien als een intrapsychisch probleem, maar als een interpersoonlijk probleem met grote systemische effecten. Daarom wordt de omgeving van de cliënt actief bij het herstelproces betrokken. Familie, vrienden, collega’s en zelfs huisdieren kunnen een cruciale rol spelen in het ondersteunen van de cliënt. Je hoeft geen systeemtherapeut te zijn om systemisch te werken. Een bewuste kijk op hoe diverse relaties en hoe deze contexten invloed uitoefenen, volstaat om een impact te hebben.

Het uitgangspunt is dat het functioneren van mensen betekenis krijgt door wat zich tussen mensen afspeelt. En wat zich tussen mensen afspeelt, krijgt slechts betekenis in en door een context. In elke interactie spelen verschillende contexten mee onder andere de tijdsgeest, cultuur, de familiegeschiedenis, de huidige leefsituatie van de betrokkenen … Een contextuele kijk betekent dat je aandacht hebt voor de verschillende levensdomeinen en contexten waarin iemand functioneert. Iemand is niet alleen patiënt, maar blijft een collega, een ouder, een buur … Deze contextuele en relationele wijze van kijken naar de betekenis en de effecten van de problemen en oplossingen is een rode draad in alle theorieën en systemische praktijken.

De groep is als systeem cruciaal binnen de behandeling en wordt beschouwd als het ‘vierde personage’ in het herstelproces. Naast de relatie met het middel, de context en met het team, bouwt elke cliënt ook een relatie op met de groep. De groepsdynamiek kan zowel steun bieden als uitdagend zijn, maar biedt altijd kansen voor groei en reflectie.

Tine Casteleyn verduidelijkt: “De groep is een spiegel voor de cliënt. Wat in de groep gebeurt, heeft invloed op ieders herstel. Als reminder hangt  er effectief een spiegel met de tekst: “Your perception of me is a reflection of you. My reaction to you is an awareness of me.” Deze woorden moedigen cliënten aan om na te denken over zichzelf en hun interacties met anderen.

Via de groep en het leven op de afdeling komt ook de maatschappij binnen in de behandeling. Discussies over bijvoorbeeld schermgebruik, een WK-pronostiek of online aankopen, zijn maar enkele voorbeelden van thema’s die leiden tot zinvolle gesprekken over het omgaan met deze maatschappelijke fenomenen. Het team wordt hierdoor steeds opnieuw uitgedaagd om hier een visie op te ontwikkelen in een maatschappij waar middelen heel beschikbaar zijn.

Elk persoon is een uniek verhaal. Bij verslaving roest dit verhaal vast in een eenzijdig perspectief: de persoon wordt (uitsluitend) als gebruiker gezien en de omgeving als slachtoffer. De behandeling heeft als doel hier opnieuw beweging in te brengen. Narratieve psychotherapie helpt cliënten om inzicht te krijgen in de impact die zij zelf kunnen hebben op hun leven en herstelproces.  Een uiteindelijk doel van de behandeling is dat cliënten opnieuw een denkend, voelend en plannend persoon worden en een duurzame, nuchtere identiteit opbouwen.

Om de complexiteit van verslaving te benaderen, worden er verschillende houdingen benut, onder andere visualisatie en het verhaal van de patiënt.

Een beeld zegt soms meer dan duizend woorden. Visuele hulpmiddelen, zoals kaarten en metaforen, helpen cliënten om hun gevoelens en ervaringen beter te verwoorden. Tijdens groepssessies gebruiken ze bijvoorbeeld kaarten uit het gezelschapsspel Dixit. Cliënten kiezen een kaart die hen aanspreekt en bespreken vervolgens wat het beeld voor hen betekent. Dit bevordert zowel persoonlijke reflectie als groepsdynamiek.

Cliënten worden ook aangemoedigd om hun proces in beeld te brengen en te benoemen. Telkens brengt deze beeldvorming andere rijke verhalen naar voor waardoor we als zorgverlener nieuwe waarden, rollen, gevoelens en gedachten ontdekken.

De systemische benadering in verslavingszorg van kliniek Sint-Jozef Pittem richt zich niet alleen op cliënten, maar ook op de hulpverleners zelf. Als medewerkers in verslavingszorg van preventie tot derdelijnszorg staan ze continu in verbinding met elkaar. Het team werkt nauw samen met lokale netwerken, zoals het lokaal drugoverleg, de scholengroep, CGG’s, eerstelijnspsychologen, het zorgpad alcohol, en het GGZ-netwerk Kwadraat, mobiele teams … Deze samenwerkingen zorgen ervoor dat er een geïntegreerde aanpak is, waarin cliënten op het juiste moment de juiste hulp ontvangen.

Binnen het ziekenhuis zelf wordt gestreefd naar verbinding tussen verschillende afdelingen. Zo wordt er intensief samengewerkt tussen de afdelingen voor volwassenenzorg, jongerenzorg en ouderenzorg, omdat verslaving een probleem is dat zich voordoet in alle levensfasen.

Tine Casteleyn benadrukt: “Als hulpverlener is het belangrijk om zelf ook verbonden te blijven. Onze intervisies en samenwerkingen helpen ons om zelfbewust te handelen en kwalitatieve zorg te bieden.”

Hoewel contextwerken veel voordelen biedt, is het complex. Het vraagt om zorgvuldige afwegingen rond privacy, verwachtingen en communicatie. Hoe ga je bijvoorbeeld om met bezorgde e-mails van familieleden? En welke informatie mag je delen?

Daarnaast zijn er praktische uitdagingen, zoals het uitnodigen van contexten die niet altijd even bereikbaar zijn. Dit kan bijvoorbeeld gaan om ex-partners of vervreemde familieleden. Toch wordt er altijd gezocht naar manieren om de context te betrekken, omdat dit essentieel is voor duurzaam herstel.

De systemische aanpak toont aan dat herstel niet alleen gaat over het individu, maar over de bredere context en interpersoonlijke relaties waarin  iemand zich bevindt. Relaties nuchter herstellen en nuchter nieuwe verbindingen maken, legt een stevig fundament voor duurzaam herstel.

De boodschap aan hulpverleners en beleidsmakers is duidelijk: ontwikkel een systemische reflex. Dit betekent dat je niet alleen kijkt naar de problemen van cliënten, maar ook naar de contexten en relaties die hen beïnvloeden. Herstel is een gedeelde verantwoordelijkheid, en echte verandering bereik je alleen door samen te werken. Laten we samen tijd besteden aan rijke interpersoonlijke ontmoetingen.